زغال‌سنگ، سوختی است که مصرف آن با انقلاب صنعتی آغاز شد و حالا به یکی از عوامل اصلی تغییرات فاجعه‌بار آب‌وهوا تبدیل شده است. دانشمندان مرتب در مورد خطرات این سوخت هشدار می‌دهند، اخیرا گزارشی علمی که توسط ۱۳ سازمان دولتی ایالات متحده صادر شده است هشدار می‌دهد در صورتی که گام‌های معناداری علیه گرمایش زمین برداشته نشود، خطر تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند ۱۰ درصد از اقتصاد آمریکا را تا پایان قرن فلج کند.

در ماه اکتبر گزارشی از هیئت علمی سازمان ملل در رابطه با گرمایش جهانی زمین منتشر شد؛ در این گزارش آمده که برای رفع فاجعه‌ی زیست‌محیطی، نیاز به تحولات بنیادی در اقتصاد جهانی آن هم تنها در چند سال نیاز است. یکی از شروط بنیادی این تحول، حذف سریع زغال‌سنگ است.

با این حال درست سه سال پس از توافق پاریس بر سر حذف زغال‌سنگ، هیچ اثری از ناپدید شدن آن دیده نمی‌شود. با اینکه هنوز بر سر مصرف زغال‌سنگ در سراسر دنیا اختلاف وجود دارد اما بر اساس آخرین ارزیابی سازمان بین‌المللی انرژی، سرعت حذف زغال‌سنگ کند بوده و همین مسأله بدترین تأثیر را بر تغییرات آب‌وهوایی گذاشته است. سال گذشته، مصرف و تولید جهانی زغال‌سنگ پس از دو سال رکود افزایش یافت.

زغال‌سنگ به‌عنوان یک سوخت‌ فسیلی ارزان، فراوان و بسیار آلاینده هنوز بزرگ‌ترین منبع انرژی برای تولید برق در سراسر جهان به شمار می‌رود. البته با رشد سریع انرژی‌های تجدیدپذیر مثل نیروی باد و انرژی خورشیدی، زغال‌سنگ حرفی برای گفتن نخواهد داشت.

یک معدن زغال‌سنگ در بوردوان، بنگال غربی، هندوستان. زغال‌سنگ بزرگ‌ترین منبع برق در سراسر جهان است

 چرا حذف زغال‌سنگ دشوار است؟

 میلیون‌ها تن زغال‌سنگ را می‌توان زیر زمین پیدا کرد. شرکت‌های قدرتمند با برخورداری از حمایت دولتی (اغلب به شکل کمک‌هزینه) در تلاش هستند تا بازار خود را توسعه دهند. بانک‌ها هنوز هم از این منبع سوخت سود می‌برند. شبکه‌های بزرگ ملی برق بر اساس این سوخت طراحی و تجهیز شده‌اند. سیاست‌مداران به‌واسطه‌ی زغال‌سنگ می‌توانند وعده‌ی برق ارزان را به مردم بدهند و به این ترتیب قدرت سیاسی خود را حفظ کنند.

حتی با وجود گسترش سریع انرژی‌های تجدیدپذیر، این انرژی‌ها هنوز با محدودیت‌هایی روبه‌رو هستند: نیروی برق و انرژی خورشید تنها در صورت وزش باد و تابش نور خورشید قابل تولید هستند؛ از این رو شبکه‌های برقی باید متناسب با این نیروها تجهیز شوند. به‌گفته‌ی روهیت چاندرا، دارنده‌ی مدرک دکترا از دانشگاه هاروارد و متخصص زغال‌سنگ در هندوستان، دلیل اصلی عدم حذف زغال‌سنگ ساخت نیروگاه‌های متناسب با آن است. البته نبرد بر سر آینده‌ی زغال‌سنگ هنوز در آسیا ادامه دارد.

یک نیروگاه زغال‌سنگی در دست ساخت در ماماگوندام، ایالت تلانگانا، هندوستان

نیروی تخریبی زغال‌سنگ

 امروزه آسیا به‌عنوان میزبان نیمی از جمعیت جهان، سه‌چهارم زغال‌سنگ جهان را مصرف می‌کند. مهم‌تر از هر چیز، سه‌چهارم نیروگاه‌های زغال‌سنگ در دست ساخت یا در مراحل برنامه‌ریزی در آسیا قرار دارند (به نقل از اوگ والد،یک گروه مشاوره‌ی آلمانی که به بررسی توسعه‌ی زغال‌سنگ می‌پردازد، این تعداد به ۱۲۰۰ نیروگاه می‌رسد). هفا اسکوکینگ رهبر اورگ والد این نیروگاه‌ها را مانعی برای اهداف توافق پاریس می‌داند.

از طرفی اندونزی هم به‌دنبال افزایش استخراج زغال‌سنگ است. ویتنام برای تأسیس نیروگاه‌های زغال‌سنگی در مرحله‌ی پاکسازی زمین است. ژاپن هم پس از فاجعه‌ی نیروگاه هسته‌ای سال ۲۰۱۱، به احیای نیروگاه‌های زغال‌سنگی خود پرداخته است.

اما بزرگ‌ترین نیروی تخریبی را چین در اختیار دارد. این کشور مصرف‌کننده‌ی نیمی از زغال‌سنگ جهان است. بیش از ۴.۳ میلیون چینی در استخدام معادن زغال‌سنگ این کشور قرار دارند. چین از سال ۲۰۰۲، ۴۰ درصد به ظرفیت جهانی زغال‌سنگ اضافه کرده که این مقدار تنها برای ۱۶ سال جهشی عظیم است. به گفته‌ی کارلوس فرناندز آلوارز، تحلیل‌گر ارشد سازمان بین‌المللی انرژی: «من سه بار حساب کردم و فکر می‌کردم که اشتباه است. این میزان افزایش دیوانه‌کننده است».

اتاق کنترل احد نیروی مانچری، تلانگانا

به‌دنبال این اقدامات، چین به‌دلیل آلوده کردن هوا با انتقاد افکار عمومی روبه‌رو شد؛ به همین دلیل امروز، حالا به پیشتاز تأسیسات نیروگاهی باد و خورشیدی در دنیا تبدیل شده و دولت مرکزی آن در تلاش است تا سرعت ساخت‌وساز نیروگاه‌های زغال‌سنگ را کاهش دهد؛ اما به نقل از تحلیل‌گر Coal Swarm (یک تیم آمریکایی از پژوهشگران مدافع جایگزینی زغال‌سنگ) ساخت نیروگاه‌های جدید ادامه پیدا می‌کند و پروژه‌های پیشنهادی تأسیس نیروگاه صرفا به تعویق می‌افتند و کاملا متوقف نمی‌شوند. مصرف زغال‌سنگ چین در سال ۲۰۱۷ افزایش یافت (بعد از سیر نزولی کند قبلی) و حالا مجددا در سال ۲۰۱۸ روند صعودی را در پیش گرفته است.

صنعت زغال‌سنگ چین به‌دنبال بازارهای جدیدی از کنیا تا پاکستان است. به نقل از اورگ والد، شرکت‌های چینی به‌دنبال ساخت نیروگاه‌های زغال‌سنگ در ۱۷ کشور هستند. رقیب منطقه‌ای چین، ژاپن هم وارد بازی شده است: تقریبا ۶۰ درصد از پروژه‌های برنامه‌ریزی‌شده‌ی زغال‌سنگ که توسط شرکت‌های ژاپنی توسعه‌ یافته‌اند، خارج از این کشور قرار دارند و بانک‌های ژاپنی سرمایه‌گذاری آن‌ها را بر عهده دارند. این رقابت در جنوب شرقی آسیا، یکی از آخرین مرزهای توسعه‌ی زغال‌سنگ دنیا هم در جریان است.

یک معدن باز در استان سیند پاکستان

حتی درختان هم نفس‌های آخر را می‌کشند

انگوین تی خان در سال ۱۹۷۶ یعنی درست یک سال پس از پایان جنگ ویتنام به دنیا آمد. او به‌خاطر می‌آورد که تکالیف خود را زیر نور چراغ نفتی انجام می‌داد. در سال‌های پس از جنگ، در دهکده‌ی شمالی محل زندگی او مردم چند ساعت در روز برق نداشتند. وقتی باران می‌بارید، برق کاملا قطع می‌شد. برق مصرفی هم از نیروگاه زغال‌سنگ نزدیک به آن‌ها تأمین می‌شد؛ به همین دلیل وقتی لباس‌های خود را برای خشک شدن آویزان می‌کردند، لایه‌ای از خاکستر روی آن‌ها می‌نشست.

امروزه تقریبا تمام خانوارهای ویتنام که جمعیت آن به ۹۵ میلیون می‌رسد، از نیروی برق برخوردار هستند. هانوی پایتخت ویتنام و محل زندگی خانم انگوین است. او در محیطی پر از پروژه‌های ساختمانی زندگی می‌کند که طبیعتا تقاضا برای سیمان و فولاد (برای تولید هر دو به انرژی زیادی نیاز است) بالا است. ویتنام دارای یک اقتصاد روبه‌رشد است. طول ساحل آن به ۱۶۰۰ کیلومتر می‌رسد و شرکت‌های خارجی به ویژه شرکت‌های چینی و ژاپنی به ساخت نیروگاه‌های زغال‌سنگ در آن می‌پردازند.

برج خنک‌کننده در نیروگاه زغال‌سنگی استان هیبی، چین. بیش از ۴.۳ میلیون کارگر استخدام شده‌اند

یک پروژه در انگی سان (که زمانی دهکده‌ی ماهیگیری بود)، جنوب هانوی در حال انجام است که حالا به یک منطقه‌ی صنعتی تبدیل شده است. اولین نیروگاه این منطقه در سال ۲۰۱۳ تأسیس شد. سازمان‌ امدادی برون‌مرزی ژاپن (سازمان تعاون بین‌المللی ژاپن) هزینه‌ی این پروژه‌ی را بر عهده دارد؛ و خانه‌ی تجارت ژاپن، ماروبنی به توسعه‌ی آن پرداخته است.

دومین نیروگاه زغال‌سنگی هم در دست ساخت است که توسعه‌ی آن را هم ماروبنی به‌صورت مشترک با یک شرکت کره‌ای برعهده گرفته است. از طرفی بانک بین‌المللی تعاون ژاپن به دنبال کاهش ریسک مالی وام‌دهندگان خصوصی به سرمایه‌گذاری در این پروژه‌ها کمک می‌کند.

خانم انگوین زیر سایه‌ای از دودهای سیاه و غبار در کنار جاده مشغول خشک کردن میگو بود و به‌شدت از این وضعیت شکایت داشت. او که پس از ساخت نیروگاه، خانه‌ی خود را ترک کرد؛ می‌گوید:

دود زغال‌سنگ اطراف خانه‌ی من را پوشانده است، حتی درختان هم نای نفس کشیدن ندارند؛ ما نمی‌توانیم به زندگی خود در آنجا ادامه دهیم.

او و دیگر هم روستایی‌هایش از تأسیس نیروگاه جدید بسیار خشمگین بودند؛ از طرفی زیرا نیروگاه جدید به یک فرودگاه نیاز داشت و باعث می‌شد همسران ماهیگیر آن‌ها بیکار شوند. در حالی که زنان سبدهای میگو را خالی می‌کردند، کامیون‌ها با رد شدن از کنار آن‌ها گرد و غبار زیادی را ایجاد می‌کردند. زنان روستایی در این شرایط با کلاه‌های لبه‌دار، ماسک و دستکش کار می‌کنند.

در حال حاضر زغال‌سنگ تنها ۳۶ درصد از ظرفیت تولید توان کشور ویتنام را تشکیل می‌دهد؛ به‌نظر می‌رسد این میزان بر اساس منابع دولتی تا سال ۲۰۳۰ به ۴۲ درصد برسد. ویتنام برای تأمین بخش‌های دیگر باید ۹۰ میلیون تن زغال‌سنگ را تا سال ۲۰۳۰ وارد کند.

اما پروژه‌های زغال‌سنگ در این کشور مخالفت‌هایی را هم به همراه داشت. در سال ۲۰۱۵ روستایی‌ها در اعتراض به پروژه‌ی جنوب شرقی چین، یک آزادراه را مسدود کردند. مقامات استانی هم طرح دیگر نیروگاه در میکانگ دلتا را رد کردند. اغلب نیروگاه‌های ویتنام از فناوری‌های کهنه و آلاینده استفاده می‌کنند و سرمایه‌گذارهایی مثل ماروبنی قول داده‌اند در پروژه‌های آینده از آن‌ها استفاده نکنند. به نقل از سخنگوی این شرکت، پروژه‌ی انگی سان با هدف تأمین توان پایدار و رشد اقتصادی ادامه خواهد یافت.

دولت ویتنام در تلاش است پیش‌نیازهای کاهش آلایندگی توافق پاریس را برآورده کند. چین و هند هم با بیشترین آثار آلودگی کربنی در این راستا تلاش می‌کنند؛ اما این تلاش‌ها برای جلوگیری از افزایش دمای جهانی کافی نیستند. از طرفی ایالات متحده هم اعلام کرده است که از معاهده‌ی آب‌وهوایی پاریسخارج می‌شود.

دور بعدی مذاکره‌های جوی بین‌المللی از ۳ دسامبر در قلب کشور زغال‌سنگ یعنی لهستان آغاز می‌شوند. نمایندگان آمریکا مانند سال گذشته در بن، در تلاش هستند ارزش زغال‌سنگ را در این رویداد بالا ببرند.

یک معدنچی در ایالت تلاگانا، این ایالت تا همین چندی پیش دچار خرابی‌های شدید توانی شده بود

یک نیروی سیاسی قدرتمند

از نظر افکار عمومی، معدنچی زغال‌سنگ نمادی از مردانگی است؛ این تصور به عصری برمی‌گردد که نیروهای کار سختکوش (به‌ویژه مردها به‌جای ربات‌ها) به رشد اقتصادی کمک می‌کردند.

سیاست هم متمرکز بر همین ایده است. معدنچیان آلمانی زغال‌سنگ، شانس حزب راست این کشور را بالا برده‌اند. حزب راست لهستان هم وعده‌ی افتتاح معادن جدید زغال‌سنگ را داده است. نخست‌وزیر استرالیا، اسکات موریسونهم به‌عنوان قهرمان زغال‌سنگ شناخته شده است. ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده هم وعده‌ی اشتغال‌زایی در زمینه‌ی زغال‌سنگ را داده و دستور کاهش نشر آلاینده‌های زغال‌سنگی را هم صادر کرده است.

این پیام شاید در کشور منبع زغال‌سنگ مثل آمریکا خوشایند باشد اما آینده‌ی صنایع ایالات متحده امیدبخش نیست. سوخت‌های ارزان‌تری از جمله گاز طبیعی وجود دارند؛ امروزه گاز تقریبا ۳۱ درصد از تولید انرژی کل ایالات متحده را تشکیل می‌دهد (که مقدار آن با زغال‌سنگ یکسان است). چین هم در مقابله با این جنگ تجاری تعرفه‌هایی را برای واردات زغال‌سنگ از ایالات متحده در نظر گرفته است.

بیش از ۲۰۰ نیروگاه زغال‌سنگ از سال ۲۰۱۰ تعطیل شدند و مصرف زغال‌سنگ برخلاف ادعاهای غلط ترامپ رو به کاهش است. مشاغل استخراج زغال‌سنگ در دهه‌ی گذشته با وجود افزایش چهار درصدی در ۱۸ ماه اولیه‌ی ریاست جمهوری ترامپ، کاهش پیدا کرده‌اند.

زغال‌سنگ بیشتر، تولید بیشتر

محاسبات سیاسی و اقتصادی در بزرگ‌ترین دموکراسی دنیا یعنی هند (با جمعیت ۱.۳ میلیارد نفر) بسیار متفاوت هستند. به‌گفته‌ی آجای میشرا، یکی از مسئولان عمرانی مسئول بخش انرژی در ایالت تلانگانای هندوستان، پنج سال پیش قطعی‌های روزانه‌ی برق اعتراضات زیادی را در پی داشت. پنکه‌های سقفی در بعداز ظهرهای داغ تابستانی از کار می‌افتادند. از طرفی کارخانه‌ها با مبدل‌های دیزلی فعالیت می‌کردند. به‌طور کلی مردم تلاگانا از این وضعیت خشمگین شده بودند.

مقامات ایالتی باید مشکل برق را حل می‌کردند. به همین دلیل تلاگانا را به یکی از پیشتازان تولید توان خورشیدی هندوستان تبدیل کردند. همچنین به منبعی روی آوردند که دولت‌ها بیش از یک قرن به آن وابسته بوده‌اند؛ رگه‌های بزرگ و وسیعی از زغال‌سنگ در زیر زمین که تا تپه‌ها و جنگل‌های هند مرکزی کشیده‌ شده‌اند.

معدنچیان گودال زغال‌سنگ در تلاگانا را تقویت می‌کنند

حالا تلاگانا به‌صورت شبانه‌روزی برق دارد. کشاورزان آن می‌توانند از پمپ‌های برقی برای رسیدن به آب‌های زیرزمینی استفاده کنند. این روند همچنین باعث شد کی چاندراشکار رائو مجددا در سال گذشته در انتخابات تلاگانا پیروز شود. آقای میشرا می‌گوید:

ما زغال‌سنگ داریم. هر سال میزان بیشتری هم تولید می‌کنیم. برای ۱۰۰ سال آینده زغال‌سنگ خواهیم داشت.

در یک سه‌شنبه‌ی گرم ماه اکتبر در فاصله‌ی چهار ساعتی از حیدرآباد، یک گروه برای حفاری و استخراج زغال‌سنگ به زیر زمین رفتند. آن‌ها با یک قرقره‌ی ساده و حول یک محور پایین رفتند. صدای قرقره و قطره‌های آب داخل زمین شنیده می‌شد. معدنچیان بدون استفاده از چراغ‌قوه به‌سختی داخل تاریکی زیر زمین قابل تشخیص بودند.

تقریبا در عمق ۲۷۴ متری زیر زمین، یعنی جایی که همه‌جا تاریک و سرد بود و صدای شکستن زغال‌سنگ زیر پاها احساس می‌شد، انفجار مواد منفجره باعث فروریختن یک دیوار زغال‌سنگ شد. سرانجام تکه‌های کوچک وارد لوله‌ها شدند و در حالی که توده‌ای از خاکستر و غبار سیاه همه‌جا را گرفته بود، کامیون‌ها به بارگیری زغال‌سنگ‌های استخراج‌شده پرداختند.

یک نیروگاه در تلاگانا

مانند بسیاری از معادن زغال‌سنگ که هندوستان روی آن‌ها سرمایه‌گذاری کرده، این معدن هم متعلق به ایالات تلاگانا است. زغال‌سنگ به شبکه‌ی ریلی کشور هم کمک می‌کند.

نخست‌وزیر هند، نارندرا مودی، درصدد است تا خود را به‌عنوان قهرمان انرژی پاک معرفی کند. از طرفی آقای مودی معادن جدید زغال‌سنگ را افتتاح کرده است. دولت او روند افتتاح این معادن از جمله روند استخراج زغال‌سنگ را تسریع کرده و خشم بسیاری از فعالان محیط‌زیستی را برانگیخته است. شرکت‌های ایالتی هندی در حال ساخت واحدهای جدید زغال‌سنگی در کل کشور هستند که تقریبا تمام آن‌ها از طرف بانک‌های بخش دولتی حمایت می‌شوند.

دبیر انرژی هندوستان آجای بالا طی مصاحبه‌ای در دهلی نو (پایتخت هند) از اضافه شدن ۵۰ گیگاوات ظرفیت زغال‌سنگی خبر داد. این بخش از ۱۰ سال پیش در دست توسعه بوده است؛ یعنی زمانی که تقاضای انرژی هند، روندی صعودی پیدا کرده بود. بسیاری از نیروگاه‌های جدید جایگزین نیروگاه‌های قدیمی‌تر و آلاینده‌تر خواهند شد؛ اما بر اساس پیش‌بینی او، زغال‌سنگ دچار رکود نمی‌شود یا حداقل تا زمانی که راه ارزان و بهینه‌‌ای برای استفاده از انرژی باد و خورشید وجود ندارد، این اتفاق رخ نخواهد داد.

یک کارگر زغال‌سنگ در تلاگانا. این ایالت امروزه از برق شبانه‌روزی برخوردار است

به نقل از تحلیلگرها هندوستان باید شبکه‌ی برقی خود را برای عصر پس از زغال‌سنگ تجهیز کند. فناوری باتری به‌سرعت در حال رشد است. شبکه‌های میکرو هم می‌توانند جایگزین سیستم‌های سنتی برق شوند. بسیاری از نیروگاه‌های موجود کنونی کمتر از ظرفیت فعالیت می‌کنند؛ بسیاری از آن‌ها غیرفعال هستند و استانداردهای جدید انرژی بهینه می‌توانند تقاضا را به نقطه‌ای برسانند که تعداد نیروگاه‌های پرهزینه‌ی زغال‌سنگی روزبه‌روز افزایش پیدا کنند.

مقصر این ماجرا بانک‌های بخش دولتی هستند که روی چنین پروژه‌هایی سرمایه‌گذاری می‌کنند. امروزه زغال‌سنگ ۵۸ درصد از ترکیب انرژی هند را تشکیل می‌دهد. آقای باهلا می‌گوید:

من با رغبت از زغال‌سنگ استفاده نمی‌کنم؛ اما چاره‌ای جز این نداریم.